مقدمه
در پژوهشهايي كه از پرسشنامه استفاده ميشود، اعضاي نمونه يا جامعه با پُر كردن پرسشنامه و بازگرداندن آن به پژوهشگر در مصاحبه اي كه خود اجراي آن را به عهده داشته اند، شركت ميكنند. به همين دليل سؤالها و راهنمايي هاي مربوط به آن بايد به اندازۀ كافي روشن و قابل فهم باشند تا پاسخگو بتواند نقش مصاحبه كننده را نيز اجرا كند. از آنجا كه پرسشنامه جنبۀ خوداجرايي دارد، بايد به شيوهاي نوشته يا بيان شده باشد كه بتواند افراد موردنظر را به مشاركت ترغيب كند. به عبارت ديگر، دستورالعملها، سؤالها و راهنماييهاي آن بايد به گونهاي طرح شوند كه افراد موردنظر را به ادامه همكاري و برگرداندن پرسشنامه علاقه مند كنند. اهميت اين امر به خاطر عدم حضور مصاحبهگر واقعي براي توضيح بيشتر و تشويق پاسخدهنده است.
براي جمع آوري اطلاعات پژوهش از طريق پرسشنامه دو حالت وجود دارد:
- استفاده از پرسشنامه هاي استانداردي كه توسط ديگران ساخته شده و استانداردسازي شده اند، به عبارت ديگر در جوامع مختلف مورد استفاده قرار گرفته و هنجاريابي شده اند، اگر در مورد موضوعي كه شما مي خواهيد پژوهش انجام دهيد، پرسشنامه اي استاندارد وجود داشته باشد، شما مي توانيد آن را تهيه كرده و جمع اوري داده اي خود را شروع كنيد.
- بعضي مواقع پيش مي آيد كه در زمينه و موضوعي كه ما ميخواهيم پژوهش انجام دهيم، پرسشنامه استاندارد وجود ندارد، كه در اين حالت ما بايستي پرسشنامه اي را خودمان طرحي كنيم، كه به اين پرسشنامه، پرسشنامه محقق ساخته اطلاق مي شود. براي طراحي و ساخت پرسشنامه بايستي از بعضي اصول مربوط به اين امر مطلع باشيم، به همين منظور ما در اين بخش اطلاعاتي را براي شما دوستان فراهم كرده ايم كه اميدواريم مفيدبوده و مثمر ثمر واقع شود.
مراحل طراحي و ساخت پرسشنامه
-
تعيين هدف
اولين قدم در اجراي زمينه يابي پرسشنامه اي، تهيه فهرستي از هدف هايي است كه پژوهشگر قصد دارد به كمك پرسشنامه به آنها برسد. تهيه و تنظيم پرسشنامه قبل از داشتن درك روشني از آنچه كه بايد حاصل شود، تقريباً ناممكن است. تا زماني كه به شكل دقيق روشن نكنيم كه به چه نوع اطلاعاتي نياز داريم، با اين اطلاعات چه كارهايي مي توانيم انجام دهيم و چگونه هر سؤالي در پرسشنامه در رسيدن به اين هدف به ما كمك مي كند، قادر به تهيۀ يك پرسشنامه مناسب براي سؤال تحقيقي خود نخواهيم بود.
در تهيۀ پرسشنامه لازم است كه روشهاي تجزيه و تحليل اطلاعاتي كه از اجراي پرسشنامه جمع آوري مي شوند، مورد توجه قرار گيرند.
-
بيان مسئله
هدف زمينه يابي پرسشنامه اي، توصيف رفتار، طرز فكر، احساس ويژه يا آزمون رابطه بين دو يا چند متغير است. پژوهشگر ممكن است به توصيف يك موضوع علاقه مند باشد. يا ممكن است به آزمون رابطه بين دو يا چند متغير علاقه مند باشد.
پژوهشگر بايد مسئله خود را به طور روشن و واضح طرح كند تا بتواند سوالاتي متناسب با مسئله خود، تدوين كند.
-
تعيين جامعه و انتخاب نمونه
تعيين جامعه در بيشتر موارد بر نكاتي همچون اهميت موضوع، قابليت تعميمپذيري، علاقۀ پژوهشگر و موجود بودن منابع، مبتني است. جامعۀ مورد نظر ممكن است شهرك، شهر، استان، كشور، منطقۀ آموزشي، واحد نظامي يا زيرگروهي از واحدهاي ذكر شده نظير گروههاي قومي، مذهبي، سِني و شغلي باشد. همچنين بايد به انتخاب نمونه اي از جامعه كه معرف و نماينده واقعي آن باشد اقدام شود. در واقع بايستي جامعه پژوهش به دقت مشخص شده باشد تا بتوان سوالات متناسب با آن جامعه را طراحي و تدوين كرد.
-
تنظيم پرسشنامه
بيشتر پرسشنامه ها حاوي مطالبي هستند كه به منظور اندازهگيري متغيرهاي وابسته و مستقل و ويژگيهاي مورد نياز، تهيه و تدوين ميشوند. دستورالعملهايي وجود دارد كه رعايت آنها در تنظيم پرسشنامه الزامي است. اين دستورالعملها عبارتند از:
۱) سؤالهاي پرسشنامه بايد ساده، روشن و دقيق باشد. اين سؤالها نبايد به دشواري سؤالات مصاحبه باشند زيرا هنگام پاسخگويي به آنهاكسي جهت تعريف و توضيح حضور ندارد.
۲) سؤالهاي پرسشنامه را به صورت پاسخ بسته بنويسيد و بهتر است تعداد سؤالهاي پاسخ باز به حداقل ممكن برسد. امكان دارد پاسخهايي كه به سؤالهاي باز داده ميشوند، ناتمام و بيربط باشند. ناخوانايي و غلطهاي املايي نيز بر مشكلات طبقهبندي و تفسير پاسخهاي باز ميافزايند.
۳) به صورت اضافي و به خاطر جلوگيري از اشتباه، از سؤالهاي گزيده استفاده كنيد. سؤالهاي گزيده به پرسشهايي گفته ميشوند كه گروه معيني از پاسخدهندگان به آنها پاسخ ميدهند. براي مثال با مطرح كردن سؤالي دربارۀ وضعيت تأهل در پرسشنامه ميتوان پاسخدهندگان متأهل را شناسايي كرد و سپس پرسشهاي مربوط به فرزند يا فرزندان و همسر را براي آنها مطرح كرد. هر سؤال گزيده به راهنمايي خاص خود نياز دارد.
۴) سؤالهاي مربوط به گذشته را در يك محدودۀ زماني مشخص مطرح كنيد. در صورتي كه قصد داريد دربارۀ رفتار گذشته افراد، اطلاعاتي كسب كنيد، زمان مورد نظر را مشخص كنيد. براي مثال اين سؤال كه «چند بار مرتكب تخلفات راهنمايي و رانندگي شدهايد؟» بسيار مبهم است. عدم وجود محدودۀ زماني مشخص در چنين سؤالاتي موجب ميشود كه افراد، پاسخهاي خود را به زمانهاي متفاوتي نسبت دهند. لذا اطلاعات به دست آمده در بهترين حالت فاقد انسجام و در بدترين شرايط به قدري مبهماند كه نميتوان بر اساس آنها دست به تحليل زد. محدودههاي زماني كه در چنين سؤالاتي به كار ميروند، عبارتند از: «در پنج سال گذشته»، «در سال گذشته»، «در ماه گذشته»، و يا اينكه اساساً سؤال كرد «چه موقع؟».براي اندازهگيري تعداد دفعاتي كه رفتار اتفاق افتاده است، اغلب محدودۀ زماني كوتاه مناسبتر است، زيرا پاسخدهندگان نميتوانند وقوع رفتارهاي خود را در زمانهاي طولاني به ياد آورند. از طرف ديگر، رفتارهايي كه وقوع آنها مستمر نيست، به طور كلي محدودۀ زماني طولانيتري دارند. به اين ترتيب، پرسش در مورد تعدا دفعات مطالعۀ دانشجويان براي آمادگي شركت در امتحان در محدودۀ زماني كوتاهتري قرار ميگيرد. در عوض، پرسش دربارۀ عدم موفقيت در امتحان –چنانچه صورت گرفته باشد- بايد در طول زمان بلندتري مطرح شود.
۵) براي سؤالهاي حساس، چارچوب مناسبي فراهم سازيد.گاهي اوقات پرسشهايي مطرح ميشوند كه ممكن است مغاير عقيده، باور، نگرش يا مكاتب فكري پاسخدهنده باشند. طرح اينگونه سؤالها، بدون مقدمه و توضيح مناسب، ميتواند مخالفت پاسخدهندگان را برانگيزد. در چنين شرايطي پژوهشگر بايد مسائل و مشكلات احتمالي را پيشبيني كند و به حل آنها بپردازد.
۶) تعدادي از سؤالهاي پرسشنامه را به ويژگيهاي جمعيتي و فردي اختصاص دهيد. اين نوع سؤالها كه بر مشخصات فردي تأكيد دارند، در غالب پرسشنامهها مطرح ميشوند. اين پرسشها از مواردي به اين شرح تشكيل شدهاند: جنس، سن، وضعيت ازدواج، قوم و نژاد، تحصيلات، شغل، درآمد و گاهي اوقات مذهب، نوع مالكيت محل مسكوني، تركيب خانوادگي. پيشنهاد ميشود كه علاوه بر سؤالهايي دربارۀ ويژگيهاي عمومي، چارچوب استانداردي نيز به كار رود تا بتوان به دقت بين نتايج پژوهش به مقايسه دست زد. البته بايد توجه داشت كه اين امر هميشه امكانپذير نيست، زيرا برخي از پژوهشگران به اطلاعات مفصلتري دربارۀ نكات جمعيتي نياز دارند و به اطلاعاتي كه به چارچوبي استاندارد محدود شدهاند، قناعت نميكنند.
۷) سؤالهاي پرسشنامه بايد يكي از جنبههاي هدف يا فرضيۀ صورتبندي شده را اندازهگيري كند. ممكن است تا كنون پرسشنامههاي زيادي را ملاحظه كرده باشيد كه با شتاب و عجله تهيه و تنظيم شدهاند و از نظر اندازهگيري هيچگونه هدفي را دنبال نميكنند. اينگونه پرسشنامهها نه تنها موجب كسب اطلاعات مورد نياز نميشوند، بلكه ممكن است در پاسخدهنده نگرشي منفي در مورد پرسشنامه به وجود آورند. به منظور تهيه و تنظيم پرسشنامهاي مفيد و مناسب، بايد هر يك از سؤالهاي پرسشنامه، هدفي را اندازهگيري كند. به عبارت ديگر، سؤالها بايد به شيوهاي تهيه و تنظيم شوند كه به كمك آنها بتوان اطلاعات لازم را براي پاسخ دادن به سؤالهاي تحقيقي يا آزمون فرضيههاي صورتبندي شده، جمعآوري كرد.
۸) سؤالهاي پرسشنامه را با توجه به موضوع پژوهش و خصوصيات جامعهاي كه پرسشنامه در آن اجرا ميشود، تعيين كنيد. نظم و ترتيبي كه سؤالهاي پرسشنامه بر اساس آن طرح ميشود متفاوت است، ولي در اينكه جاي هر سؤال كجا بايد باشد، اتفاق نظري وجود ندارد. بعضي ترجيح ميدهند كه نكات مربوط به ويژگيهاي فردي و خانوادگي در آغاز پرسشنامه قرار گيرند و سؤالهاي حساس در آخر آن آورده شوند. در حالي كه برخي ديگر عكس اين عمل را ترجيح ميدهند. در واقع اين پژوهشگر است كه بايد با توجه به بينشي كه در مورد موضوع و جامعۀ پژوهشي خود دارد، جاي هر سؤال يا نظم و ترتيب سؤالها را تعيين كند. چنانچه موضوع اهميت قابل توجهي داشته باشد و از حساسيت ويژهاي برخوردار باشد، بهترين شيوه اين است كه پرسشهاي مربوط به موضوع اصلي را در ابتدا بياوريم تا بالاترين نسبت پاسخدهي را به دست آوريم. چنانچه موضوع از حساسيت خاصي برخوردار نباشد، بهتر است پرسشنامه را با سؤالهاي مربوط به ويژگيهاي فردي، خانوادگي و اقتصادي آغاز كنيم تا با جلب توجه پاسخدهنده به آنها بهتر بتوانيم در پايان به پرسشهاي حساستر بپردازيم.
۹) صفحۀ اول پرسشنامه را به نحوۀ پاسخگويي به سؤالها اختصاص دهيد. در اين صفحه ذكر كنيد كه پرسشنامۀ مورد بحث چند قسمت را دربرميگيرد و خصوصيات هر قسمت را شرح دهيد. از پاسخدهندگان بخواهيد كه پاسخ مناسب را با چه نوع علامتي مشخص كنند: كشيدن علامت يا دايره، پر كردن مربع مربوطه و…
-
بررسي مقدماتي پرسشنامه
لازم است پيشنويس پرسشنامه را قبل از اينكه به صورت نهايي تهيه و تنظيم شود، چندين بار و از
ديدگاههاي مختلف بررسي شود. ديلمن (۱۹۷۸) پيشنهاد ميكند كه پرسشنامه را قبل از اجرا، به صورت آزمايشي براي سه گروه به شرح زير اجرا كنيد:
الف) گروهي از افراد جامعهاي كه قصد داريد يافتههاي پژوهش را به آنها تعميم دهيد يا به توصيف و تفسير آنها بپردازيد.
ب) صاحبنظران و متخصصاني كه در تهيه و تنظيم پرسشنامه تبحر و تجربه دارند.
ج) كساني كه نتايج بررسي به وسيلۀ آنان مورد استفاده قرار ميگيرد، مانند نهادهاي اجرايي و مديران سازمانها. از اين عده درخواست كنيد كه اهميت كاربردي اطلاعات جمعآوري شده به وسيلۀ پرسشنامۀ مورد بحث را تعيين كنند.
با توجه به اطلاعات كسب شده از گروههاي فوق، پرسشهاي نارسا و توضيحات گمراهكننده را تشخيص دهيد و در صورت لزوم به حذف يا اضافه كردن سؤالها، جابهجايي قسمتها و اجزاي پرسشنامه، اقدام كنيد. براي اجراي اين كار پيشنهاد ميشود كه ابتدا درصد پاسخ را براي هر سؤال محاسبه كنيد. چنانچه درصد جوابهاي به دست آمده كمتر از ۷۵ درصدِ اندازۀ نمونه باشد، احتمال دارد كه پرسشنامه به تغييرات زيادي احتياج داشته باشد. مرحلۀ بعد، مطالعۀ اظهارنظرهاي اعضاي نمونه دربارۀ پرسشنامه است. اين نظرها غالباً پيشنهادها و اطلاعات ويژهاي را دربارۀ چگونگي بهبود پرسشنامه مطرح ميكنند. پس از اين مرحله، پاسخها يك به يك بررسي ميشوند. چنانچه اكثر اعضاي نمونه سؤالي را پاسخ نداده يا به صورتي پاسخ داده باشند كه انتظار آن را نداشتهايد، امكان دارد پاسخ دهندگان آن را بد تفسير كرده باشند.
پس از اين مرحله، نسبت پاسخدهي به پرسشها تعيين ميشود و اين ميزان با كل پاسخدهندگان مقايسه
ميشود. افرادي كه به دلايل گوناگون از مشاركت در تحقيق خودداري كردهاند از نمونه حذف ميشوند تا نمونۀ مورد نظر تصحيح شود. ديلمن با مطالعه ۴۸ زمينهيابي، حداكثر پاسخدهي را ۹۵%، حداقل را ۵۰% و ميانگين را ۷۴% اعلام كرده است. سرانجام با كُدگذاري سؤالهاي پرسشنامه، اطلاعات لازم براي تجزيه و تحليل كامپيوتري فراهم ميشود.
-
طرح پرسشنامه
پرسشنامه و نامۀ پيوست آن، منبع اصلي اطلاعاتي است كه پاسخدهندگان به آن مراجعه ميكنند و سرانجام تصميم ميگيرند كه به سؤالهاي آن پاسخ دهند يا خير. توصيههاي زير كه بر اساس تجربه و تحقيق به دست آمدهاند، در تهيه و تنظيم پرسشنامه به شما كمك ميكنند.
- پرسشنامه را جذاب كنيد، براي رسيدن به اين هدف پرسشنامه را چاپ كنيد.
- صفحههاي پرسشنامه را شمارهبندي كنيد.
- سؤالهاي پرسشنامه را تا حد امكان به شكل ساده تهيه كنيد، به نحوي كه پاسخگويي به آنها آسان شود.
- در ابتدا و انتهاي پرسشنامه نام، نامخانوادگي و آدرسي را كه پرسشنامه پس از اتمام بايد به انجا فرستاده شود ذكر كنيد.
- نحوۀ پاسخگويي به سؤالها را خيلي ساده و با حروف دُرشت ذكر كنيد.
- درابتداي هر نوع سؤال، يك مثال مطرح كنيد و نحوۀ پاسخگويي به ان را مشخص كنيد.
- سؤالهاي پرسشنامه را بر اساس نظمي منطقي (موضوعي، توالي زماني، شكل سؤالها) مرتب كنيد.
- در ابتداي پرسشنامه سؤالهايي را مطرح كنيد كه جالب هستند و در عين حال مخاطراتي براي
پاسخدهنده به همراه ندارند. - در پرسشنامههايي كه خيلي طولاني هستند، سؤالهاي مهم را در آخر پرسشنامه قرار ندهيد.
- از به كار بردن كلمههايي كه پاسخدهندگان نسبت به آنها حساس هستند، خودداري كنيد. به عنوان مثال از كلمههايي كه پاسخدهنده با مشاهده آنها احساس شرمندگي ميكند، (مثل پرسشنامه مخصوص معتادان، بزهكاران، زندانيان يا دانشآموزان متقلب) استفاده نكنيد.
- در هر سؤال، اطلاعات را به صورت كامل بيان كنيد، به نحوي كه سؤال براي پاسخدهنده معنادار باشد. درجۀ پاسخگويي به سؤالهايي كه جالب و به اندازۀ كافي روشن باشد، زيادتر است.
- طول پرسشنامه بر دقت پاسخگويي تأثير دارد. بنابراين در صورت امكان پرسشنامه را مختصر كنيد. به عبارت ديگر در پرسشنامهها فقط سؤالهايي را مطرح كنيد كه در جهت رسيدن به هدفهاي پژوهش هستند.
- چهارشنبه ۱۳ فروردین ۹۹ | ۱۵:۳۰
- ۵۸ بازديد
- ۰ نظر